Dużo kontrowersji budzi wśród psychoterapeutów zwłaszcza możliwość zastrzeżenia w umowie zakazu konkurencji w trakcie i po ustaniu stosunku umownego. Zapisy te często są niekorzystne dla psychoterapeutów chcących zakończyć współpracę z danym ośrodkiem.
(przygotowane i opracowane przez mec. Macieja Bocheńskiego)
Wprowadzenie
Psychoterapia może być prowadzona nie tylko w formie indywidualnej praktyki konkretnego psychoterapeuty, lecz także coraz częściej jest prowadzona przez prywatne ośrodki czy przedsiębiorstwa zajmujące się świadczeniem usług medycznych i pokrewnych. W ramach takiej działalności ośrodki oraz przedsiębiorstwa wiążą się z psychoterapeutami umowami cywilnoprawnymi, w ramach których psychoterapeuci zobowiązują się świadczyć na rzecz klientów tychże ośrodków i przedsiębiorstw usługi psychoterapeutyczne. Najczęściej proponowaną umową, ze względu na specyfikę działalności, jest umowa zlecenia i to bez względu na to, czy psychoterapeuta mający świadczyć usługi na rzecz ośrodka prowadzi działalność gospodarczą czy też nie. Treść umów zlecenia, ze względu na to, czy jest zawierana z psychoterapeutą prowadzącym działalność gospodarczą, czy też nieprowadzącym takiej działalności zazwyczaj jest podobna i zawiera:
Dużo kontrowersji budzi wśród psychoterapeutów zwłaszcza możliwość zastrzeżenia w umowie zakazu konkurencji w trakcie i po ustaniu stosunku umownego. Zapisy te często są niekorzystne dla psychoterapeutów chcących zakończyć współpracę z danym ośrodkiem. Nierzadko zawierają one postanowienia o tym, że psychoterapeuta nie może namawiać swoich pacjentów do zakończenia współpracy z ośrodkiem, a zwłaszcza przekonywać do kontynuowania psychoterapii w jego prywatnym gabinecie. Zakaz ten bardzo często obwarowany jest także karą umowną za takie działanie psychoterapeuty. Zdarzają się też zapisy, które mają przymuszać psychoterapeutów do kontynuowania terapii pacjentów danego ośrodka już po ustaniu stosunku zlecenia.
Możliwość zawarcia zakazu konkurencji w umowach
Dopuszczalność stosowania zakazu konkurencji w umowie pomiędzy przedsiębiorcami (sytuacja, w której zarówno ośrodek jak i psychoterapeuta prowadzą działalność gospodarczą) w okresie obowiązywania umowy nie budzi jakichkolwiek wątpliwości i jest częstą praktyką. Wówczas psychoterapeuta zobowiązuje się nie prowadzić działalności konkurencyjnej w trakcie trwania zawartej Umowy. Zazwyczaj naruszenie takiego zakazu może skutkować możliwością natychmiastowego zakończenia Umowy i obciążenia psychoterapeuty karą umowną za jego naruszenie. Kara umowna może być dotkliwa, ale należy pamiętać, że powinna ona być zapisana w umowie w racjonalnych rozmiarach. W przypadku zawierania takiej umowy należy pamiętać, że druga strona nie może sama narzucić psychoterapeucie jej wysokości – wysokość kary jest ustalana w umowie, a zatem w ramach konsensusu między ośrodkiem a psychoterapeutą. Wysokość takiej kary powinna być zatem nie tylko racjonalna (tj. nie 1 milion złotych za każde naruszenie zakazu), ale i negocjowalna.
Większe wątpliwości pojawiają się w zakresie możliwości ustanawiana zakazu konkurencji już w czasie po ustaniu umowy, jednakże ostatecznie uznaje się, że i to jest możliwe w oparciu o obowiązującą w prawie zasadę swobody umów. Oznacza ona, że strony mogą umówić się na wszystko, co nie jest niezgodne z istotą stosunku prawnego, z prawem lub z zasadami współżycia społecznego. Umowa o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku prawnego nie może jednak wypaczać jej sensu, przekraczać granicy zasad współżycia społecznego, naruszać przepisów prawa powszechnie obowiązującego (np. wyznaczać szczególnie długiego okresu jej trwania, który praktycznie uniemożliwia psychoterapeucie kontynowanie działalności).
Co istotne, jeżeli propozycja zakazu konkurencji po ustaniu stosunku prawnego pojawiłaby się w toku negocjacji umowy, zwrócić należy uwagę, czy umowa przewiduje wynagrodzenie za ustanowienie takiego zakazu. Zasadą jest bowiem, że umowa o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku prawnego zawierana nie w ramach umowy o pracę nie musi przewidywać wynagrodzenia. Wówczas mogłoby okazać się, że psychoterapeuta zobowiązał się nie świadczyć usług poza ośrodkiem po ustaniu stosunku prawnego i nie będzie mu z tego tytułu przysługiwało żadne wynagrodzenie. Takie zapisy umowne są szczególnie niebezpieczne i w przypadku ich pojawienia się w wzorze umowy należy się ich wystrzegać nawet pomimo tego, że zapis taki może być nieważny z uwagi na zupełne ograniczenie możliwości prowadzenia działalności gospodarczej i to bez ekwiwalentnego wynagrodzenia.
Działalność konkurencyjna
Warto także podkreślić, czym w rzeczywistości może być działalność konkurencyjna. Umowa przewidująca zakaz konkurencji powinna wskazywać o jaki konkretnie zakaz konkurencji chodzi i podać definicję działalności konkurencyjnej. Przykładowo można określić działalność konkurencyjną poprzez:
Zakaz konkurencji a zakaz czerpania z bazy klientów ośrodka
Należy pamiętać, że w toku wykonywania umowy na rzecz ośrodka psychoterapeuta przyjmuje de facto klientów ośrodka. Nawet jeżeli psychoterapeuta wykonuje umowę w ramach prowadzonej przez siebie działalności, to czyni to na rzecz ośrodka. Wszelkie przejawy namawiania klientów ośrodka na „przejście” do prywatnego gabinetu mogą być postrzegane jako czyn nieuczciwej konkurencji i powodować odpowiedzialność odszkodowawczą. Co więcej, bardzo często w umowach zawierana jest klauzula o zakazie pozyskiwania w ten sposób klientów obwarowana karą umowną. Tu podobnie, jak w zakresie klasycznego zakazu konkurencji, należy zwrócić uwagę na wysokość kary umownej oraz sposób jej zastrzeżenia. Zauważyć należy, że relacja psychoterapeuta – pacjent jest na tyle indywidualna, że po zakończeniu współpracy między psychoterapeutą a ośrodkiem często zdarza się, że pacjenci chcą kontynuować terapię u tego samego specjalisty. Nikt nie jest oczywiście w stanie zmusić pacjenta do pozostania klientem ośrodka i prowadzenia terapii u innego psychoterapeuty, jednakże należy uważać, aby nie namawiać klientów na przejście „za psychoterapeutą”. Jeżeli bowiem taki zapis o zakazie przechodzenia klientów z ośrodka do psychoterapeuty (do jego indywidualnie prowadzonego gabinetu) czy to za namową tego psychoterapeuty czy to z własnej woli klienta ośrodka znalazłby się w umowie oraz byłby obwarowany karą umowną za jego złamanie, to nie można wykluczyć, że takie roszczenie zostałoby uznane przez Sąd za zasadne. Oczywiście każda sprawa jest rozpatrywana indywidualnie przez Sąd, który bada zapisy umowne także pod kątem zasad współżycia społecznego, jednakże obecność takich zapisów oraz ich egzekwowalność jest możliwa zwłaszcza w relacji ośrodek – psychoterapeuta prowadzący działalność gospodarczą.
Zapisy o obowiązku kontynuacji terapii po ustaniu umowy
Osobną kwestią, która często jest przedmiotem sporów na linii psychoterapeuta – ośrodek jest zapis umowny nakładający na psychoterapeutę obowiązek kontynuowania terapii pacjentów ośrodka nawet po ustaniu umowy. Pomimo więc formalnego ustania umowy, psychoterapeuta miałby obowiązek kontynuowania rozpoczętych już procesów psychoterapeutycznych na rzecz klientów ośrodka. Jakkolwiek być może dobro pacjenta przemawiałoby za takim rozwiązaniem, to jednak umowa nie może przewidywać takiego zapisu, gdyż zmusza ona psychoterapeutę do kontynuowania realizacji świadczeń na rzecz ośrodka na warunkach już przez niego nieakceptowanych, a dodatkowo przez bliżej nieokreślony czas (nie wiadomo wszakże jak długo potrwa terapia i kiedy zostanie zakończona). Zapis taki będzie sprzeczny z zasadami współżycia społecznego i nie będzie wiązał psychoterapeuty, jednakże należy mieć na uwadze, że może on przysporzyć konfliktowych sytuacji w przyszłości. Zauważywszy tego typu obowiązek w umowie należy zapytać przedstawiciela ośrodka, jak wyobraża sobie taką współpracę np. w sytuacji, gdy zakończenie umowy związane jest z wyprowadzeniem się psychoterapeuty poza granice kraju lub w jaki sposób zostanie ustalone wynagrodzenie psychoterapeuty za świadczenie takich pozaumownych usług.
Podsumowanie
Umowa o zakazie konkurencji jest dozwolonym środkiem prawnych ochrony interesów ośrodków, dla których psychoterapeuci świadczą swoje usługi. Należy jednak pamiętać, że w ramach zasady swobody umów psychoterapeutom jako stronom tychże umów służy prawo do negocjowania zapisów umownych oraz, w ostateczności, odmowy podpisania umowy zawierającej bardzo niekorzystne dla psychoterapeuty zapisy. Każdy zapis umowny może być przez strony negocjowany. Skuteczne zastrzeżenie zakazu konkurencji oraz innych opisanych wyżej zakazów nie jest także dla ośrodków łatwym zadaniem. Dla własnego bezpieczeństwa, w celu uniknięcia późniejszych konfliktów czy roszczeń lepiej jest skonsultować konkretną umowę ze specjalistą.